ابن‌برهان ابوالفتح احمد بن علیاِبْنِ بَرْهان، ابوالفتح، احمد بن علی بن محمد بن برهان (۴۷۹- ۵۱۸ق/۱۰۸۶-۱۱۲۴م)، اصولی و فقیه شافعی از مردم بغداد [۱]
سبکی، عبدالوهاب، ج۶، ص۳۰، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحی، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
بود.۱ - شهرتچون پدر او حمامی بود به «ابن الحمامی» نیز شهرت داشت. [۲]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۹، ص۲۵۰، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
۲ - مذهبوی نخست حنبلی بود و در نوجوانی نزد یکی از علمای حنبلی به نام ابوالوفاء بن عُقیل فقه آموخت. [۵]
ابن نجار، محمد، ج۱، ص۶۲، المستفاد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۱م.
به نظر میرسد که طعن و انتقاد شدید حنابله نسبت به او [۶]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۹، ص۲۵۱، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
به سبب نوآوری مذهبی وی بوده است و شاید به جهت همین روحیه بوده که بعدها اظهار داشت: فرد عامی لازم نیست از مذهب معینی تبعیت کند. [۷]
اسنوی، عبدالرحیم، ج۱، ص۲۰۸، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله الجبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
[۸]
ابن قاضی شهبه، ابوبکر احمد، ج۱، ص۳۰۹، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
ابن برهان پس از مواجه شدن با طعن و انتقاد حنابله، به مذهب شافعی روی آورد و نزد ابوبکر شاشی و ابوحامد غزالی [۹]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۹، ص۲۵۱، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
و کیا ابوالحسن هراسی [۱۰]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۹۹.
فقه آموخت.۳ - تبحر در فقه و اصولوی در فقه و اصول به چنان شهرتی رسیده بود که مدرس دانشگاه نظامیه بغداد گردید، اما به دلیلی که برای ما روشن نیست پس از یک ماه از آن مقام برکنار شد. [۱۱]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۹، ص۲۵۱، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
سپس بار دیگر به همان مقام عودت داده شد و روز بعد معزول گردید. [۱۲]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۲۰۸، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
با اینکه عمر او کوتاه بود، در فقه و خلاقیات و متفقات (= مسائل فقهی مورد اختلاف با مورد اتفاق مسلمین) و به ویژه در اصول فقه متبحر بود. [۱۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۹۹.
همین شهرت علمی او بود که طلاب علوم دینی از هر سو به او روی می‌آوردند، به نحوی که تمام روز و پاره‌ای از شب را به درس و بحث اختصاص داده بود. [۱۴]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۲۰۸، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
۴ - شاگرداناز جمله شاگردان او در اصول فقه، هبةالله بن حسن بن هبة الله فقیه شافعی برادر ابن عساکر، [۱۵]
ابن نجار، محمد، ج۱، ص۲۴۴- ۲۴۵، المستفاد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۱م.
ابونزار حسن بن صافی ابن عبدالله ملقب به «ملک النحاة»، ابن ابی السری، عبدالله بن محمد [۱۶]
سبکی، عبدالوهاب، ج۷، ص۶۳، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحی، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
[۱۷]
سبکی، عبدالوهاب، ج۷، ص۱۳۲، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحی، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
و در مسائل اختلافی فقه، ابومحمد عبدالله بن علی بن سعید القصری الفقیه [۱۸]
سبکی، عبدالوهاب، ج۷، ص۱۲۵، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحی، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
بودند.۵ - فراگیری حدیثابن برهان حدیث را شخصاً از ابوطاهر احمد بن حسن کرخی، ابوالخطاب نصر بن احمد بن بَطِر، ابوعبدالله حسین بن احمد بن محمد ابن طلحة النعال، [۱۹]
ابن نجار، محمد، ج۱، ص۶۲، المستفاد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۱م.
علی بن حسین بزاز و گروهی دیگر فراگرفت، اما خود به ندرت حدیث می‌گفت. [۲۰]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۲۰۸، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
۶ - درگذشتاو سرانجام در چهارشنبه ۱۷ جمادی‌الاول ، [۲۱]
ابن جوزی، عبدالرحمان، ج۹، ص۲۵۱، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
یا به گفته ابن نجار [۲۲]
ابن نجار، محمد، ج۱، ص ۶۲، المستفاد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۱م.
در ۱۸ جمادی الاول ۵۱۸ق/۳ ژوئیه ۱۱۲۴م در بغداد درگذشت و در باب ابرز آن شهر به خاک سپرده شد. ابن خلکان سال درگذشت وی را ۵۲۰ق یاد کرده است. [۲۳]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۹۹.
۷ - تألیفاتتألیف کتابهای اصولی الوجیز [۲۴]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۹۹.
و الاوسط، [۲۵]
سبکی، عبدالوهاب، ج۶، ص۳۱، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحی، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
یا به قول اسنوی الوسیط [۲۶]
اسنوی، عبدالرحیم، ج۱، ص۲۰۸، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله الجبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
و البسیط [۲۷]
اسنوی، عبدالرحیم، ج۱، ص۲۰۸، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله الجبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
و الوصول الی الاصول که سیوطی در کتاب خود المزهر از آن نقل قول کرده است، [۲۸]
سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، ج۱، ص۲۰، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۲۹]
سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، ج۱، ص۶۱، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۳۰]
سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، ج۱، ص۲۹۸، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۳۱]
سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، ج۱، ص۲۹۹، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۳۲]
سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، ج۱، ص۳۶۴، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م.
به ابن برهان نسبت داده شده است. حاجی خلیفه از البسیط ذکری نکرده و ضبط دو کتاب الاوسط و الوجیز را نیز به صورت الاوسط فی اصول الفقه و الوجیز فی الاصول آورده است. [۳۳]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ص۲۰۱، استانبول، ۱۹۴۱م.
[۳۴]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۲۰۰۱، استانبول، ۱۹۴۱م.
هیچ کدام از کتابهای یاد شده فعلاً در دست نیست.۸ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل. (۲) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق. (۳) ابن خلکان، وفیات. (۴) ابن قاضی شهبه، ابوبکر احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۵) ابن نجار، محمد، المستفاد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۱م. (۶) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله الجبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق. (۷) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. (۸) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحی، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م. (۹) سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن برهان»، ج۳، ص۹۵۴. |